بررسی وضعیت کارگران در اقتصاد ایران: بخش سوم؛ کارگران شاغل در خطوط ریلی کشور

تارنمای داوطلب: مشکلات جامعه کارگری بویژه در سالهای اخیر مورد توجه هر چه بیشتر رسانه‌ها بوده است. اعتصابات و اعتراضات کارگری دنباله‌دار، دستمزدهای معوقه چندین ماهه و یا چند ساله، عدم دریافت بیمه و خدمات درمانی، تعدد حوادث کارگری در پی ضعف ایمنی و بهداشت کار و سلطه نگرش امنیتی بر سازماندهی کارگران، از چالش‌های فراروی جنبش کارگری در ایران است. با این حال شناخت وضعیت کارگران، نیاز به دیده‌بانی دقیق وضعیت و چالش‌های شغلی و حقوقی فراروی آنها در بخش‌های مختلف دارد. تارنمای “داوطلب” در تلاش است تا با جمع‌آوری گزارش‌های رسانه‌ای و داده‌های موجود به تهیه سلسله گزارش‌هایی از وضعیت کارگران شاغل در بخش‌های مختلف اقتصاد ایران بپردازد که تصویری نسبتا قابل استناد از وضعیت شغلی، حقوقی، مطالبات و ظرفیت‌های احتمالی آنها در سازماندهی ارائه دهد.

به همین منظور، در سومین بخش از این سلسله گزارش‌ها به مرور وضعیت آندسته از کارگران شاغل در بخش ریلی ایران خواهیم پرداخت که بیشترین کنش‌های اعتراضی کارگری را در سالها و ماههای اخیر برگزار کرده‌اند. بررسی‌های داوطلب نشان می‌دهد که اعتراضات کارگری در این بخش تنها به کارگران شاغل در راه‌آهن منحصر نبوده و در یک تقسیم‌بندی کلی در سه سطح برگزار شده است:

1- کارگران و کارکنان شرکت‌های حمل و نقل ریلی( نمونه موردی شرکت حمل و نقل ریلی رجا) که زیر نظر شرکت‌های پیمانکاری فعالیت می‌کنند.

2- کارگران قطارهای شهری(مترو) که زیر نظر شهرداری1‌ فعالیت می‌کنند.

3- کارگران نگهداری خط و ابنیه فنی راه‌آهن که زیر نظر شرکت‌های پیمانکاری زیرمجموعه راه آهن فعالیت می‌کنند.

با این صورتبندی در ادامه به بررسی چالش‌ها و مشکلات صنفی کارگران در هر سه بخش خواهیم پرداخت.

بخش اول؛

کارگران و کارکنان شرکت خدمات ریلی و مسافربری رجا

شرکت ریلی رجا در سال ۱۳۷۵ به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های  راه‌آهن سراسری ایران تاسیس شد. اما در جریان سیاست‌های برنامه دوم توسعه کشور و به پیشنهاد وزارت راه و ترابری وقت و سازمان امور اداری و استخدامی؛ فعالیت‌های مسافربری از راه آهن جمهوری اسلامی سلب شد و به شرکت رجا واگذار شد. بعد از مدتی و در جهت تحقق اهداف اصل 44 قانون اساسی کشور مبتنی بر واگذاری امور به بخش خصوصی؛ طبق مصوبه هیأت وزیران2 و به مستند ابلاغیه سازمان خصوصی سازی؛ در ۲۶ اسفند ۱۳۸۸ تمامی حقوق مالکیت شرکت رجا به دلیل رد دین دولتی، به سازمان تأمین اجتماعی کشور واگذار شد. گرچه از آن سالها تا به امروز حدود ۱۱ شرکت حمل و نقل ریلی دیگر_عمدتا تحت اداره بخش خصوصی_ در ناوگان حمل و نقل ریلی کشور فعال هستند اما، قدیمی‌ترین شرکت حمل و نقل قطاری ایران شرکت رجاست که در سالهای گذشته به دلیل تعدد مشکلات صنفی به یکی از کانون‌های بحران کارگری تبدیل شده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که اعتراضات صنفی پرسنل قطارهای مسافربری رجا به فاصله چند سال پس از واگذاری آن به بخش خصوصی و بویژه از ابتدای دهه ۹۰ شمسی شدت گرفت. فعالیت گسترده پیمانکاران رده سوم(ارکان ثالث) و نقض حقوق صنفی کارگران بویژه بیش از ۲۰۰۰ مهماندار شاغل در قطارهای مسافربری بر گستردگی این اعتراضات بویژه در بین مهمانداران، سرمهمانداران، لوکوموتیورانان و کارگران خدماتی قطارهای بین شهری و شرکت‌های چون خدمات ریلی رجا افزوده است.

گزارش‌ها نشان می‌دهد که فعالیت خرده‌پیمانکاران در قالب شرکت‌های زیرمجموعه رجا از طریق برنده شدن در مناقصه‌ها و بستن قراردادهای کوتاه مدت با مجموعه رجا صورت می‌گیرد. سهم‌خواهی بیشتر و یا سکوت برای گرفتن به موقع مبلغ قرارداد، این پیمانکاران را به همراهی یا تقابل با اعتراضات کارگری که عمدتا با محوریت معوقات مزدی ، بیمه‌ای و رفاهی صورت می‌گیرد؛ ترغیب می‌کند. به بیان روشن‌تر، در برخی از موارد تلاش پیمانکاران برای گرفتن سهم بیشتر از مجموعه رجا به عنوان کارفرمای اصلی، منجر به تحت فشار قرار دادن کارگران ( پیمانکار به بهانه کمبود نقدینگی از پرداخت به موقع حقوق کارگر خودداری می‌کند) و متعاقبا گسترش اعتراضات کارگری در این بخش‌ها می‌شود. این در حالیست که در اغلب موارد، شرکت‌های پیمانکاری برای وصول مبلغ قرارداد در موعد مقرر و جلوگیری از قطع همکاری با رجا، با تهدید کارگران به اخراج و بیکاری به سرکوب هرگونه اعتراض کارگری می‌پردازند.

مهمترین مطالبات کارگران شرکت‌های پیمانکاری حمل و نقل ریلی

اظهارت کارگران شاغل در شرکت‌های پیمانکاری رجا در رسانه‌ها و گروههای مجازی نشان می‌دهد که اعتراضات آنها با محوریت بهبود سطح دستمزد، امنیت شغلی و اصلاح قراردادهای کار در حال پیگیری بوده است. با در نظر گرفتن این محورها، می‌توان مطالبات کارگران این شرکتها را در موارد زیر دسته‌بندی کرد:

فقدان امنیت شغلی:
یکی از مهمترین مشکلات کارگران شاغل در شرکت مسافربری رجا، قراردادهای موقت یک تا سه ماهه کارگران است. این کارگران اغلب فاقد قرادادهای دائم و معین هستند و گاه با وجود 10 تا 25 سال سابقه کار، به صورت قرارداد موقت تحت نظر پیمانکاری‌ها فعالیت می‌کنند. فقدان امنیت شغلی و ترس از نداشتن منبعی برای تامین معیشت برخی از کارگران را در معرض آسیب‌های روانی قرار داده است. به نحوی که در تیرماه امسال خبر خودکشی یک کارگر باسابقه رجا در خبرگزاری ایلنا منتشر شد. طبق این گزارش، یکی از کارگران پیمانکاری شرکت قطار‌های مسافری رجا پس از اخراج از سوی مدیریت شرکت با پریدن روی ریل قطار و اصابت با لوکوموتیو به زندگی خود پایان داد.این کارگر ۵۸ ساله، با بیش از دو دهه سابقه‌ کار و در پی اقدام شرکت در تعدیل نیرو به علت مازاد نیروی کار دست به این اقدام زده است.

دستمزدهای اندک و عدم اجرا طرح طبقه‌بندی مشاغل
همچون بسیاری از سازمان‌ها و شرکت‌های واگذار شده به بخش خصوصی و تحت فعالیت پیمانکاری‌ها، کارگران شاغل در شرکت‌های مسافربری ریلی نیز از مزایای اجرای طرح طبقه‌بندی مشاغل و افزایش حقوق و دستمزد محرومند. کارگران می‌گویند با وجود ساعات طولانی و سخت کار و دوری از خانواده برای روزهای متمادی، حقوق و دستمزد عادلانه‌ای دریافت نمی‌کنند.

عدم نظارت شرکت مادر بر عملکرد شرکت پیمانکار
پیمان در پیمان بودن نیروی انسانی یکی از مشکلات کارگران شاغل در این شرکتهاست. کارگران شاغل در شرکت‌های تحت نظارت رجا می‌گویند با وجود اینکه از ابتدا به عنوان پرسنل سازمان (کارفرمای اصلی) تحت عنوان تامین نیرو به شرکت‌های پیمانکاری واگذار می‌شوند، اما کارفرمای اصلی آنها را نیروی امانی نمی‌داند و به عنوان نیروی شرکتی از مسئولیت‌های خود در زمینه حقوق، بیمه، مزایا و موارد دیگر در قبال کارگران شانه خالی می‌کند.

عدم واریز بیمه متناسب با عناوین شغلی
کارگران این شرکت اذعان می‌کنند که با وجود اینکه اغلب آنها نیروی‌های تعریف شده با عناوین شغلی هستند، اما اکثر پیمانکاران بیمه‌ها را به صورت کارگر ساده رد می‌کنند و به این شکل با کسر ساعات کاری پرسنل از حق بیمه آنها کم می‌کنند.

عدم در نظر گرفتن مزایای کار
شرکت‌های پیمانکاری خود را ملزم به پرداخت مزایای ناشی از تعطیل کاری، دوری از خانواده و دوری از محیط به کارگران نمی‌دانند.

قراردادهای سفید امضا
تعدد قراردادهای سفید امضا در این شرکت‌ها، منجر به نقض حقوق کار و در نظر نگرفتن مزایای سختی کار برای کارگران شرکت‌های پیمانکاری شده است. کارگران می‌گویند کار کردن تحت این قراردادها منجر به این می‌شود که به عنوان یک کارگر ساده، نه مزایای کاری داشته باشید و نه پاداش، سنوات کاری و یا حق السعی!

فقدان تشکل‌های کارگری و عدم امنیت شغلی برای نمایندگان کارگری
فقدان تشکل‌های کارگری مستقل یکی از مشکلات اصلی کارگرانی است که تحت شرکت‌های پیمانکاری فعالیت می‌کنند. شرکت‌های پیمانکاری و کارفرمای اصلی که وجود این تشکل‌ها را مانعی برای استثمار بیشتر کارگران می‌بینند از احتمال شکل‌گیری آنها جلوگیری می‌کنند و حتی در مواردی با تعلیق نمایندگان کارگری3 از کار، هرگونه اقدامی برای سازماندهی کارگران را سرکوب می‌کنند.

راه‌اندازی کارزار مجازی برای پیگیری مطالبات کارگران رجا

در راستای پیگیری همین مطالبات کارگران بارها تلاش کرده‌اند تا با استفاده از ظرفیت رسانه‌های رسمی و مجازی و همچنین راه‌اندازی کارزارهای اعتراضی، توجه مسئولان را به مطالبات خود جلب کنند. آخرین بار در خرداد ماه 1402 جمعی از مهمانداران قطارهای مسافربری زيرمجموعه شركت رجا، در اعتراض به پايمال شدن حقوق صنفی خود، با تشكيل كارزاری خطاب به رييس سازمان بازرسی كل كشور خواستار رسيدگی دستگاه قضايی به خواسته‌های خود شدند.
در متن اين كارزار4 كه 8 خرداد امسال و با عنوان «اعتراض به تبعيض و بي‌عدالتي در حق مهمانداران قطار شركت رجا» ايجاد شده و تاکنون بیش از 15 هزار امضا جمع کرده، آمده است: «ما كاركنان قطار شركت حمل‌ونقل ريلی رجا به وضعيت موجود شكايت داريم. با توجه به اينكه شغل مهمانداری، سرمهماندار، آشپزی و خدمات سير با دوره‌های آموزشی و تخصصی است، ولی متاسفانه سال‌هاست كه شركت‌های پيمانكاری زيرمجموعه شركت رجا ليست كارگران ساده را به بيمه تامين اجتماعی ارسال می‌کنند و همچنين با توجه به اينكه طرح طبقه‌بندی مشاغل به تصويب هيات دولت رسيده و ابلاغ شده، هيچ اقدامی در شركت رجا صورت نگرفته و حداقل حقوق بعد از سال‌ها سابقه در سازمان به كاركنان پرداخت می‌شود.»
همزمان با این متن، کارزار ديگری هم با عنوان «درخواست احقاق حقوق عادلانه و امنيت شغلی و بررسی سختی كار مهماندار قطار» در فضای مجازی شكل گرفته بود و امضاكنندگان، خطاب به رييس دفتر رهبر جمهوری اسلامی، رييس مجلس، رييس سازمان بازرسی كل كشور، مديرعامل شستا، مديرعامل سازمان تامين اجتماعی و وزير تعاون، مطالباتی از جمله پايان دادن به روند غيرقانونی عقد قراردادهای سفيد امضا و برقراری امنيت شغلی براي 2500 مهماندار قطارهای مسافربری تحت مسووليت پيمانكاران همكار با شركت رجا را مطرح كرده بودند اما اين پويش متوقف شد.
پیگیری مطالبات کارگران رجا اما مربوط به ماههای اخیر نیست. پیش از اینها نیز در مرداد 1400، صدها مهماندار با امضای نامه‌ای خطاب به مسوولان سازمان بازرسی كل كشور، خواستار رسيدگی به مشكلات و مطالبات صنفی خود شدند. اين نامه حدود 14 ماه بعد از تعديل و بلاتكليفی شغلي بيش از 1000 مهمانداری كه به دنبال شيوع كرونا و اجراي دستورالعمل‌های ابلاغی ستاد ملی مبارزه با كرونا و كاهش سفرهاس ريلس، شغل خود را از دست دادند، نوشته شد.
در متن اين نامه اشاره شده بود که« اغلب پرسنل مشغول در شركت‌های پيمانكاری و راهبری كه تعداد آنها قريب به دوهزار نفر است، با سوابق كار بالای 10، 15 و 20 سال، همچنان با قراردادهای يك‌ماهه، دو ماهه و سه‌ماهه و بعضا سفيد امضا، كار می‌كنند و امنيت شغلی پايينی دارند و در صورت اعتراض به طور مداوم از سوی كارفرمايان تهديد به بيكاری و اخراج می‌شوند… بعد از شيوع بيماری نفسگير كرونا كه تعدادي از همكاران، تعديل و بيكار شدند و حتي بعضی‌ها نتوانستند بيمه بيكاری بگيرند، شركت‌های پيمانكاری با شرايط همان قرارداد قبلی با حداقل نيرو همچنان ادامه می‌دهند و استراحت اغلب نيروها كم شده و فشار كار هم زياد و مضاعف شده ولی درنهايت، دريافتی‌ها كمتر و استراحت هم از استاندارد كمتر شده است.»

کارگران نگهداری خطوط و ابنیه فنی راه‌آهن

یکی از زیرمجموعه‌های وزارت راه و شهرسازی در ایران، شرکت راه آهن جمهوری اسلامی است که بر اساس آخرین گزارشها[۵] رتبه سوم بیشترین تعداد پرسنل را در بین 10 شرکت دولتی  با بیش از 22 هزار نفر کارگر در بخش‌های مختلف داراست. کارکنان شاغل در این شرکت علاوه بر فعالیت در بخش ستادی و مرکزی در 21 منطقه کشور فعالیت می‌کنند. سهم بخش خصوصی[۶] از حمل و نقل مسافر در کشور و  امور مربوط به نظارت، راهبری، عملیات و برنامه‌ریزی حمل‌ونقل حالا دیگر به حدود  100 درصد رسیده، به نحوی که تا سال 1400 از مجموع ۱۴ شرکت وابسته به راه‌آهن، ۱۱ شرکت به بخش خصوصی واگذار شده‌اند.

گزارش‌ها نشان می‌دهد گرچه مشکلات و مطالبات کارگران در شرکت‌های پیمانکاری فعال در خطوط ریلی کشور بویژه پس از واگذاری بسیاری از بخش‌ها به شرکت‌های خصوصی، مشترک است اما در سالهای اخیر و در میان جمعیت مشغول به کار در زیرمجموعه راه‌آهن ایران، صدایی که بیش از همه به گوش رسیده است؛ فریاد اعتراضات کارگران “نگهداری خطوط و ابنیه فنی راه‌آهن” و یکی از پرجمعیت‌ترین زیرمجموعه‌های راه‌آهن با بیش از 6 هزار کارگر یعنی شرکت “تراورس” بوده است.

خصوصی‌سازی و عملکرد نامناسب شرکت‌های پیمانکاری در پرداخت حقوق و مزایای کارگران و همچنین فقدان سازماندهی توسط نهادهای مستقل کارگری در طول نزدیک به یک دهه اخیر منجر به گسترش اعتراضات و تجمعات کارگران در مناطق 21گانه تحت نظارت شرکت راه‌آهن شده است. این اعتراضات در طول سالهای گذشته از تجمع جمعی از کارگران[۷] در مقابل مجلس ایران در میانه دهه 90 تا انتشار بیانیه‌های هشدارآمیز[۸] در خصوص تبعات دلسردی کارگران از تلاش برای حفظ امنیت فیزیکی خطوط به علت عدم رسیدگی به مطالباتشان ادامه داشته است.

بررسی‌های داوطلب بیانگر آن است که تنها در 7 ماه گذشته از آغاز سال 1402، دهها تجمع و اعتصاب صنفی در نواحی مختلف راه‌آهن که تحت نظارت شرکت‌های پیمانکاری فعالیت می‌کنند، برگزار شده است. اطلاعات برخی از این کنش‌های اعتراضی که از طریق کانال تلگرامی موسوم به “کانال رسمی کارگران و کارکنان نگهداری خط و ابنیه فنی راه آهن” ثبت شده، نشان می‌دهد که کارگران و کارکنان راه‌آهن قم، کارگران شرکت رضوان درود کرمان، کارگران ابنیه فنی راه آهن جنوب شرق، کارگران و کارکنان نگهداری خط و ابنیه فنی راه آهن زاگرس و لرستان، کارگران شاغل در ابنیه فنی راه‌آهن (محور بافق به زرند)، کارگران ابنیه فنی راه‌آهن شهرستان میانه، کارگران خطوط ابنیه فنی راه آهن اسلامشهر، کارگران پروژه‌ای زیرسازی راه آهن مبارکه- شهرکرد، کارگران واحد نگهداری و تعمیرات راه‌آهن جنوب، کارگران شاغل در خطوط ابنیه فنی راه‌آهن ناحیه اراک، کارگران واحد نگهداری و تعمیرات راه‌آهن شمال غرب، کارگران خطوط ریلی راه‌آهن ناحیه شمال و کارگران ابنیه و خطوط فنی راه‌آهن زنجان بیشترین تعداد تجمعات اعتراضی و همچنین اعتصاب صنفی را در 7 ماه گذشته برگزار کرده‌اند. همچنین در شهریور ماه 1402، شدت یافتن مشکلات کارگران منجر به شکل‌گیری تجمعی در مقابل وزارت اقتصاد شده است. کارگران معترض که خواهان بازگشت تراورس به دولت بودند، ریشه عدم رسیدگی به مطالبات صنفی خود را خصوصی‌سازی تراورس و واگذاری آن به بخش خصوصی در نیمه دهه 80 شمسی عنوان می‌کردند.

خصوصی‌سازی تراورس و افزایش مشکلات کارگران

شرکت خدمات خط و ابنیه تراروس در نیمه دوم دهه‌ی ۸۰ طبق قانون اصل ۴۴ قانون اساسی به گروه امیرمنصور آریا از طریق شرکت آهن و فولاد لوشان واگذار شد. کارگران می‌گویند در ابتدا مشکل چندانی بابت دریافت به موقع حقوق و مزایا و بحث قراردادهای کار وجود نداشت اما مشکلات شرکت پس از اعدام مه‌آفرید امیرخسروی مالک اصلی گروه آریا به اتهام فساد موسوم به اختلاس سه هزار میلیاردی نمایان شد. پس از اعدام مه‌آفرید امیرخسروی، مسئولیت اداره شرکت آهن و فولاد لوشان با نظارت مراجع قضایی به گروه امیرمنصور آریا سپرده شده بود. معوقات حقوقی منجر به افزایش اعتراضات کارگری در مناطق مختلف تحت فعالیت تراورس شد به نحوی که سرانجام در اسفند ماه سال 1398، ابراهیم رئیسی (رئیس وقت قوه قضائیه) دستور پیگیری وضعیت سهام این شرکت را به‌صورت مستقیم و ویژه ابلاغ کرد و در نهایت نهم آذر ماه سال 1399 دادگاه تجدیدنظر به واگذاری مجدد شرکت تراورس به راه‌آهن رای داد. با این حال با توجه به ادعای کارگران و اخبار و گزارش‌های منتشر شده در حال حاضر علی‌رغم صدور چنین حکمی، همچنان شرکت تراورس به صورت خصوصی و خارج از ضوابط پیش‌بینی شده و زیرنظر راه‌آهن فعالیت می‌کند و حقوق کارگران در این شرکت و پیمانکاری‌های آن مرتبا نقض می‌شود. از طرفی این شرکت با اعلام سازمان خصوصی‌سازی مجددا در لیست واگذاری قرار گرفته و این مسئله بر نگرانی بیش از 6 هزار کار شاغل در آن افزوده است. اعتصاب و تجمع در ایستگاههای راه‌آهن، نامه‌نگاری با مسئولین، انتشار بیانیه و راه‌اندازی کارزار برای رسیدگی به مشکلات کارگران خطوط و ابنیه راه‌آهن از جمله کنش‌های اعتراضی این کارگران در سالها و ماههای اخیر بوده است. مجموع مطالباتی که کارگران برای تحقق آنها اقدام به برگزاری اعتصاب و تجمع صنفی می‌کنند، عبارتست از؛

• معوقات مزدی و بیمه‌ای و عدم پرداخت سنوات:

یکی از عمده‌ترین دلایل اعتراضات کارگران شاغل در شرکت‌های پیمانکاری خط و ابنیه راه‌آهن، معوقات مزدی و بیمه‌ای چندین ماهه است. گزارش‌های متعددی از کارگران در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های رسمی مبنی بر عدم دریافت دستمزد برای بیش از 3 تا 4 ماه منتشر شده که منجر به شکل‌گیری تجمعات و اعتصاباتی در راستای پیگیری مطالبات شده است. معوقات بیمه‌ای و عدم اختصاص ب بیمه تکمیلی نیز برخورداری کارگران از مزایای بیمه در دوران بازنشستگی و بیکاری و همچنین خدمات درمانی را مختل کرده است.

• عدم پرداخت مزایا و بن‌های مناسبتی:

در نتیجه بحران اقتصادی که در سالهای گذشته بر بدنه زندگی و معیشت کارگران سایر بخش‌ها سایه افکنده، برخورداری از مزایای رفاهی تحت عنوان بن‌های مناسبتی یک مزیت شغلی و انگیزشی محسوب می‌شود. این مطالبات مربوط به مزایای عید قربان، عید فطر، ماه رمضان و مناسبت‌های دیگر است که در بسیاری از شرکت‌های پیمانکاری لحاظ نمی‌شود.

• عدم برخورداری از لباس کار مناسب و نبود امکانات ایمنی:

بنابر اظهارات کارگران شاغل در پیمانکاری‌های خطوط و ابنیه راه‌آهن،  این شرکت‌های یا به کارگران لباس، کفش و دستکش ایمنی ارائه نمی‌کنند یا اگر هم لباس و کفش ایمنی تهیه می‌کنند آن چنان بی‌کیفیت است که شرایط ایمن برای جان کارگر فراهم نمی‌کند. این در حالیست که به استناد ماده ۶۱ آیین نامه حفاظت و بهداشت عمومی در کارگاه‌ها؛ کارفرما موظف است در هر سال دو دست لباس کار مجاناً در اختیار هر کارگر بگذارد. لباس کار باید مناسب با نوع کار باشد و طوری تهیه شود که کارگر بتواند به راحتی وظائف خود را انجام دهد و موجب بروز سوانح نگردد.

تبعیض در پرداخت حقوق و مزایای کار در شرکت‌های مختلف: کارگردن خواستار تجمیع قراردادها زیر نظر یک شرکت یا یک سازمان هستند. به باور آنها پراکندگی قراردادها و برخورد سلیقه‌ای پیمانکاری‌ها با حقوق صنفی کارگران، منجر به گسستگی میان نیروی کار و اخلال در مطالبه‌گری صنفی شده است.

• فقدان امنیت شغلی:

قراردادهای موقت کار عمدتا یک تا سه ماهه هستند و این شرایط را برای سازماندهی نیروی کار و مطالبه‌گری در صورت نقض حقوق صنفی سخت‌تر می‌کند. در نتیجه همین قراردادها، پیمانکاران پس از پایان هر دوره امکان تسویه حساب با کارگر را دارند و به این ترتیب کارگران حتی با وجود سابقه بیش از 10 سال نمی‌توانند هیچ چشم‌اندازی روشنی برای ادامه فعالیت خود داشته باشند. فقدان امنیت شغلی همچنین منجر به تهدید فعالیت کارگرانی شده که به عنوان نماینده از حقوق سایر کارگران دفاع می‌کنند.

• فقدان تشکل‌های کارگری:

گرچه در شرکت‌های زیرمجموعه راه‌آهن همچون خط و ابنیه فنی، شوراهای اسلامی کار به عنوان یکی از تشکل‌های سه‌گانه کارگری مجاز طبق قانون وظیفه دفاع از حقوق کارگران را در برخی مناطق بر عهده دارند، اما به دلیل سازوکار نظارت‌پذیری که بر فعالیت آنها حاکم است عمدتا در قامت تشکل‌های شبه‌حاکمیتی ظاهر شده و به جای تامین حقوق صنفی کارگران، گاه در جهت مخالف آن و همچنین کنترل اعتراضات کارگری فعالیت می‌کنند. عدم استقلال تشکیلاتی این تشکل‌ها منجر به بی‌اعتمادی بخش بزرگی از کارگران شاغل در خطوط و ابنیه فنی راه‌آهن شده و امکان پیگیری مطالبات از کانال این تشکل‌های دولت ساخته را دشوار کرده است. در عین حال ایجاد محدودیت برای شکل‌گیری تشکل‌های مستقل کارگری در کشور در قالب اتحادیه یا سندیکا، کارگران را مجبور کرده تا از ظرفیت فضای مجازی برای بیان مطالبات و به عنوان ابزاری برای سازماندهی و اطلاع‌رسانی اعتراضات خود استفاده کنند.

مشکلات این گروه از کارگران در حالی ادامه دارد که وظیفه نوسازی، بازسازی، بهینه‌سازی و نگهداری و تعمیرات، زیرسازی و روسازی راه و خطوط ریلی راه‌آهن و همچنین نگهداری و تعمیر این خطوط بر عهده آنهاست. اهمیت توجه به حقوق صنفی کارگران این خطوط زمانی مشخص می‌شود که دریابیم نبض ایمنی شبکه ریلی کشور چه در حوزه مسافری و چه در حوزه حمل بار در اختیار کارگران خطوط و ابنیه راه‌آهن است و تداوم فعالیت تراورس تحت مدیریت شرکت‌های پیمانکاری منجر به نقض گسترده حقوق کارگران و در نتیجه دلسردی و احتمالا ناایمن شدن خطوط ریلی کشور خواهد شد.

کارگران مترو

مترو تهران اولین شبکه مترو ایران است که در سال۱۳۷۷ در پایتخت به بهره برداری رسید. بعد از گذشت حدود ۲۵ سال در حال حاضر ۶ شهر بزرگ ایران از جمله مشهد، شیراز، تبریز و اصفهان دارای خطوط مترو هستند. از تعداد دقیق پرسنل مترو در سراسر کشور اطلاعی در دست نیست اما متروی تهران که یکی از نقاط کانونی اعتراضات کارگری در سالهای اخیر بوده با حدود ۸ هزار نفر نیرو بیشترین تعداد پرسنل را در بین کارگران خطوط حمل و نقل ریلی شهری داراست.

خطوط مترو زیر نظر نهاد حاکمیتی شهرداری فعالیت می‌کنند و کلیه نیروهای شاغل در متروی تهران رسمی و قراردادی و پیمانی هستند. در این میان سهم کارگرانی که تحت قراردادهای پیمانکاری فعالیت می‌کنند از مشکلات کارگری بیش از سایرین است.

از جمله مهمترین چالش‌های صنفی کارگران مترو می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ناامنی شغلی و موقتی بودن قراردادهای کار:

 از جمله مشکلات صنفی کارگران پیمانکاری‌های مترو می‌توان به بحث موقتی بودن قراردادهای کار بویژه در پست‌هایی چون «راهبری» اشاره کرد. به نحوی که با وجود اینکه وضعیت حقوقی و مزدی این افراد فرقی با سایر نیروهای رسمی ندارد، اما قرارداد آن‌ها هر شش ماه تمدید می‌شود. فعالان کارگری این شرکت می‌گویند؛ مشاغل حساسی مثل شغل کارکنان مترو که نیاز به تمرکز بالا داشته و هر خطا می‌تواند به یک حادثه مهلک بدل شود، چنین ایجاب می‌کند که ماهیتی دائم داشته باشند تا افراد بتوانند با آرامش خاطر به فعالیت بپردازند.

• خطر اخراج و تعدیل کارگران

فقدان امنیت شغلی در پی موقتی بودن قراردادهای کار منجر به این شده که در صورت احتمال خطا یا حتی بروز اعتراضات کارگری، افراد به راحتی در خطر تعدیل، تعلیق و یا اخراج قرار گیرند. فعالان کارگری شاغل در مترو تهران می‌گویند؛ این خطاها به ویژه در متروی تهران که بسیاری از تجهیزات و ابزارهای ناوگان بروزرسانی نشده و قدیمی است، بیشتر است و به همان نسبت احتمال اخراج کارگران این خطوط بیش از سایرین خواهد بود.

• ساعات طولانی کار:

فعالان کارگری در بخش بهره‌برداری مترو با اشاره به ساعات طولانی کار و تحمیل اضافه کاری می‌گویند: در حالت عادی هر کارگری باید با ۸ ساعت کار بتواند امرار معاش کند؛ اما مدیران با سوءاستفاده از نیاز کارگران به کسب درآمد بیشتر برای امرار معاش ، اضافه کار را به کارگران تحمیل می‌کنند تا نیروی جدید جذب و استخدام نشود و کمبود ساعات کار با نیروهای موجود پوشش داده شود. به این ترتیب هم مبلغ کمتری خواهند پرداخت و هم حق بیمه کمتری را از جیب می‌دهند. این درحالی است که در سال‌های اخیر هرچه نیرو جذب شده به شکل قراردادی و غیر رسمی بوده است.

• عدم اجرای قانون سخت و زیان‌آور:

نیروی انسانی فعال در حوزه مترو به دلیل زیست در عمق پایین زمین و تحمل گازهای مختلف شغلش از جمله مشاغل سخت و زیان‌آور است و باید سنوات بیمه‌ای یک و نیم برابری داشته باشیم، اما بسیاری از کارگران مترو که با ۲۰ سال سابقه درحال بازنشستگی هستند، برای بازنشستگی براساس قانون سخت و زیان آور، حتما باید به دیوان عدالت اداری شکایت کنند و با صرف هزینه و زمان زیاد، حق خود را در بازنشستگی زودتر از موعد بگیرند.

• فقدان تشکل‌های کارگری و ناامنی شغلی برای نمایندگان کارگری:

 یکی از خواسته‌های اصلی کارکنان مترو ایجاد تشکل‌های کارگری است که علیرغم صراحت اصل ۲۶ قانون اساسی و مواد فصل ششم قانون کار، این خواسته قانونی حتی در سطح تشکیل نهادهای شبه حاکمیتی چون شورای اسلامی کار نیز تاکنون محقق نشده است.  در همین حال حتی تلاش نمایندگان کارگری برای احقاق حقوق کارگران نیز تحمل نمی‌شود.

فروردین ماه ۱۴۰۲، خبرگزاری ایلنا خبر داد که چهار کارگری که به نمایندگی از ۲۰۰ کارگرِ بخش فروش بلیت مترو برای رایزنی در مورد معوقات حقوق کارگران به جلسه با مدیران شرکت پیمانکار دعوت شده بودند، از کار بیکار شدند. شرکت پیمانکاری که با کارگران بخش فروش بلیت مترو قرارداد بسته بود، ابتدای سال بدون تسویه‌ کامل معوقات و حق و حقوق کارگران، کار را به شرکت جدید محول کرد و رفت. کارگران، چهار نماینده انتخاب کردند تا پیگیر حق و حقوقشان از شرکت پیمانکار باشند اما پس از کش و قوس‌های بسیار، پیمانکار قبلی زیر بار پرداخت معوقات نرفت و پیمانکار جدید که حضور آن چهار نماینده و پیگیری‌هایشان را برای خود دردسرساز می‌دید، از تمدید قرارداد این نمایندگان کارگری خودداری کرد.

علاوه بر این موارد، عدم تحویل یک نسخه از قرارداد کار، عدم تحویل لباس کار و وسایل حفاظتی لازم ، عدم پرداخت کامل حقوق شب‌کاری، تعطیل کاری و اضافه‌کاری، عدم پرداخت حقوق و دستمزد ماهیانه به طور منظم، وجود معوقات پاداش و سنوات کارگران برخی از شرکت‌های پیمانکاری از سال‌های گذشته از دیگر مشکلات کارگران شاغل در خطوط مترو است.

جمع‌بندی

در این گزارش تلاش شد تا با تمرکز بر گستردگی اعتراضات کارگران شاغل در سامانه ریلی کشور چه در بخش بین شهری و چه در بخش شهری، کانون‌های بحران شناسایی شود. اطلاعات جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که خصوصی‌سازی، واگذاری بی‌ضابطه امور به پیمانکاری‌ها و سوءمدیریت در هر سه بخش منجر به گسترش دامنه نقض حقوق کارگران و در نتیجه افزایش اعتراضات کارگری شده است. گرچه کارگران بویژه کارگران شاغل در بخش خطوط و ابنیه راه‌آهن با برگزاری اعتصاب، تجمع و راه‌اندازی کارزار مجازی در صدد پیگیری حقوق صنفی خود هستند اما فقدان تشکل‌های کارگری رسمی و مستقل و در مجموع نبود سازماندهی تشکیلاتی، تحقق مطالبات کارگری را دشوارتر و مسیر دستیابی به حقوق صنفی را سخت‌تر کرده است.

۱) https://rc.majlis.ir/fa/news/show/765833#:~:text=%DB%B5.,%DB%B6.
۲) آيين‌نامه تاسيس و فعاليت شركت‌هاي حمل‌و‌نقل ريلي در آبان سال ۱۳۸۹
۳) https://snn.ir/fa/news/1106914/%D8%AF%D9%88-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DA%AF%D8%B1-%D8%B4%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D8%B1%D8%AC%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%82-%D8%B4%D8%AF%D9%86%D8%AF
۴ ) https://www.karzar.net/76671

[۵] https://www.farsnews.ir/news/14020308000838/0-%D8%B4%D8%B1%DA%A9%D8%AA-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%DB%8C%D8%B4%E2%80%8C%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C

[۶] https://www.mizanonline.ir/fa/news/344918/%D8%B3%D9%87%D9%85-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%A7%DB%8C-90-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D8%A7%D9%87%E2%80%8C%D8%A2%D9%87%D9%86-%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF-10-%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%88-500-%DA%A9%DB%8C%D9%84%D9%88%D9%85%D8%AA%D8%B1-%D8%AE%D8%B7%D9%88%D8%B7-%D8%B1%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D9%82%D8%B7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%B5%D8%B1%D9%81%D9%87-%D8%AA%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA

[۷] https://www.radiozamaneh.com/406958/

۸] https://davtalab.org/2021/1117/