هنر کنشگران مدنی و صنفی: تدوين استراتژیِ کارآمد و هدفمند است

تارنمای داوطلب: فعالیت‌های صنفی ومدنی با وجود تفاوت‌هایی که در مسئله، اهداف و ماموریت‌ها با یکدیگر دارند، در یک بخش با هم اشتراک نظر دارند و آن تلاش برای «تغییر» شرایط موجود است. تلاش برای تغییر به خودی خود، نیاز به داشتن نقشه راه و برنامه‌ریزی برای به نتیجه رسیدن حرکت‌های صنفی و یا مدنی را توجیه‌پذیر می‌کند. به خصوص وقتی در یک محیط پرمخاطره با تهدیدهای پیرامونی فعالیت می‌کنید ، با چالش‌ها و ریسک‌های زیادی برای کنشگری مواجه هستید و لازم است که به ارزیابی و سنجش همه جوانب کنشی که قصد انجام آن را دارید، توجه کنید.

استراتژی مؤثر و کارآمد، مهم ترین بخش کنشگری موفق است. داشتن یک دلیل خوب، اطلاعات خوب و اهداف خوب بسیار مهم است اما برای مؤثر بودن فعالیتها، کنشگران باید همه تلاش‌هایشان را به تدوین یک استراتژی مؤثر و کارآمد معطوف کنند.

در مطلب آموزشی پیش رو، مفهوم استراتژی و محیط استراتژیک که فعالان مدنی و صنفی در آن فعالیت دارند، مورد بحث قرار می‌گیرد و رویکردهای مختلف جهت ارتقاء اثربخشی استراتژی پیکارها و کارزارهای کنشگرانه بررسی خواهد شد. نیاز به تفکر استراتژیک تقریبا ًدر همه بخش‌های این مطلب، مورد تأکید قرار می‌گیرد.

برای موارد غیرمنتظره برنامه‌ریزی کنید

در مطالب قبلی از سری آموزشی «کنشگری در شرایط پرمخاطره»، توضیح داده شد که منظور از محیط پرمخاطره، محیطی است که در آن کنشگران با تهدیدهای بیرونی و درونی پیش‌بینی نشده‌ای مواجه می‌شوند و یا شدت سرکوب و ایجاد محدودیت برای کنشگران از سوی نهادهای امنیتی در این محیط‌ها چنان بالاست که یک حرکت صنفی قانونمند را نیز با چالش مواجه می‌کند. در چنین شرایطی، لازم است که کنشگران با اتخاذ تدابیری، در مسیر کنشگری هوشمندانه حرکت کنند.

بر همین اساس، یکی از پیش‌شرط‌های استراتژی کارآمد این است که با ناشناخته‌ها مقابله کند، چراکه حوزه عمومی ذاتا ًپیچیده است و ممکن است ناپایدار باشد. این امر تا حدی به این دلیل است که تعداد زیادی از ذینفعان وجود دارند (که بسیاری از آنها ممکن است در حال حاضر دیده نشده و یاناشناخته باشند). احتمال وجود طیف وسیعی از ذینفعان مختلف با ارزش‌ها یا برنامه‌های مختلف، شرایط عملیاتی پیچیده‌ای را ایجاد می‌کند. زیرا ممکن است بازیگران زیادی در حال فعالیت باشند و همه این بازیگران لزوماً مخالف یا موافق آن نباشند. داشتن یک تصویر کلی از شرایط فرهنگی یا سیاسی که حرکت صنفی یا مدنی شما در آن شکل می‌گیرد، بسیار حیاتی است. بنابراین بازنمایی تعارض، ابزاری اساسی برای ترسیم همه ذینفعان وپیش بینی پاسخ های احتمالی آن ها پس از تأثیرگذاری فعالیت شماست.

پیش بینی واکنش شدید

دستاوردهای حرکت‌های صنفی یا مدنی که گستردگی زیادی دارند، به احتمال زیاد واکنشی را از طرف سایر ذینفعان به همراه خواهد داشت که بعضاً به عنوان “واکنش شدید” خوانده می­شود. اگرچه ممکن است تعداد، ماهیت، زمان و میزان این واکنش ها ناشناخته باشد، اما احتمال بروز واکنش شدید ناخوشایند وجود دارد و باید در نظر گرفته شود و برای آن برنامه‌ریزی صورت گیرد. ایجاد تغییرات یک فرآیند پیچیده است که در سطوح مختلف کار می­کند و نتایج غیرقابل پیش بینی را ایجاد می­کند. لازم است به یاد داشته باشید که شرایط موجود از جبر فرهنگی و یقین خاصی برخوردار است که بسیاری از افراد با آن راحت هستند، حتی اگر این وضعیت، مطلوبِ آنها نباشد.

برای مثال، زمانی که در محیط کار اقدامی جمعی در جهت بهبود کیفیت غذای کارگران انجام می‌دهید، با واکنش­های مختلفی روبرو می­شوید. شما باید انتظار بعضی واکنش­های شدید از طرف مخالفان خود را داشته باشید، همچنین باید انتظار داشته باشید که برخی ذینفعان دیگر که تحت تأثیر حرکت شما تاکنون دچار اختلال شد‌ه‌­اند، از خود مقاومت نشان دهند. در عین حال، باید مراقب بعد از به ثمر نشستن مطالبات خود نیز باشید. بسیاری از کنشگران، با دیدن بعضی از ثمرات استراتژی خود، ممکن است در دام این انتظار بیافتند که پیشرفت­های بعدی را می‌توان به راحتی بدست آورد و معتقدند که تحقق نهایی استراتژی بسیار نزدیک است. این مسئله خطرناک است، زیرا وقتی واکنش شدید اجتناب ناپذیری روی دهد، گروه شما ممکن است آمادگی روبرویی با آن را نداشته باشد و دلسرد شود، که این خود می‌تواند منجر به سرخوردگی و جا زدن و در بدترین حالت ترک مطالبه‌گری شود.

معمولاً اولین واکنش صاحبان قدرت به یک کنش یا کارزار جدید، نادیده گرفتن آن است. عکس العمل شدید هنگامی رخ می­دهد که شما موفق به اثبات این مسئله شده‌اید که آنها دیگر نمی‌توانند با خیال راحت شما را نادیده بگیرند.

واکنش ­شدید نه تنها نشانه پیشرفت است، بلکه اگر انتظار آنرا داشته ­باشید، می‌تواند فرصت­های استراتژیک را برای کارزار شما فراهم آورد. مخالفان شما ممکن است زیاد روی قدرت شان حساب کرده باشند. (به عنوان مثال، در جایی كه دولت­ها برای سرکوب اعتراضات به زور متوسل می‌شوند و در نهایت باعث ایجاد همدردی بیشتر مردم با جنبش اعتراضی می‌شوند.) در این شرایط بسیار مهم است كه متخصصین استراتژی، برای شناسایی خطاهای مخالفان، عكس‌العمل هایشان را تجزیه و تحلیل كنند و آماده بهره برداری از این خطاها باشند. مواقعی وجود دارد که واکنش شدید یک حریف باهوش به خوبی پیش­بینی و برنامه ریزی شده، موثر و کاملاً زیان‌آور و مضر است. دراین مواقع گاهی ­اوقات می­توانید کاری بیش­تر از انتظار، تماشا و تلاش برای کنترل هر سطح از خسارت که ممکن باشد، انجام دهید. ممکن است متناقض به نظر برسد اما استراتژی خوب چیزی جز برنامه‌ریزی از قبل و پیش‌بینی آینده نیست، به علاوه انعطاف و توانایی در نشان دادن واکنش سریع در مقابل تغییر شرایط.

پیش بینی وقایع و تحولات مخرب

رویدادهای عمومی مهم مانند حملات تروریستی و تهدیدهای امنیتی، بلایای طبیعی، جنگ، بحران­های مالی می­تواند تأثیر مختل­ کننده ­عمده‌ای بر پیکار و کارزار شما داشته باشند. ماجرای پاندمی کووید ۱۹ و اجرای مقطعی قرنطینه در دو سال گذشته، بسیاری از حرکت‌ها و جنبش‌های فراگیر صنفی و مدنی را تحت تاثیر قرار داد. به نحوی که برخی از آنها از حرکت بازماندند و برخی دیگر دستخوش تغییراتی در شیوه سازماندهی خود شدند. برخی از این موارد، فقط ممکن است باعث تأخیر شوند اما برخی دیگر ممکن است به خودی خود تغییراتی اساسی در احساسات عمومی ایجاد کنند که مستلزم آن است که رویکرد کارزار خود را با دقت تجدید­نظر کنید. بنابراین برنامه‌ریزی برای موارد غیرمنتظره ممکن است کمی عجیب به نظر برسد، اما دقیقاً همان کاری است که باید انجام دهید تا پیکار و کارزار خود را برای گذر از اوقات سخت­‌تر، انعطاف پذیر سازید. فهرست زیر به جمع بندی موضوعات اصلی این بحث کمک می‌کند:

برنامه ریزی برای موارد غیرمنتظره

– انتظار داشته باشید که طیف وسیعی از ذینفعان با منافع مختلف وجود داشته باشند که همگی به اهداف و فعالیت­های کارزار شما واکنش متفاوت نشان می­دهند.
– انتظار مقاومت برخی از ذینفعان را داشته باشید.
– انتظار واکنش شدید از طرف مخالفان یا صاحبان قدرت مورد هدف را داشته باشید که گاهی اوقات به صورت واکنش هماهنگ و هوشمندانه (ضد استراتژی ) خواهد بود.
– هنگامی که واکنش شدید رخ می­دهد، مکث کنید، ماهیت آنرا درک کنید، سپس حرکت استراتژیک بعدی خود را انجام دهید.
– انتظار بی‌ثباتی داخلی در تشکیلات یا نهادی صنفی و مدنی خود را داشته باشید و تدابیر مناسبی برای کمک به جابجایی سریع افراد اتخاذ کنید.
– انتظار رویدادهای محیطی که در تغییر شرابط کلی که کارزار شما تحت آن درحال شکل‌گیری است، نقش دارند را داشته باشید و برای انطباق با آن­ها آماده باشید.

زمان بندی و ثبات قدم

داشتن استراتژی عالی روی کاغذ در صورتی که در زمان اجرا بی‌اثر یا نامربوط جلوه دهد، تقریبا بی فایده است. اقدام زودهنگام می‌تواند اهداف شما را آشکار سازد و به مخالفان شما هشدار دهد و شما را از عنصر غافلگیری محروم سازد. اقدام دیرهنگام می‌تواند به معنای شکست حتمی باشد. در اجرای استراتژی، برخی اقدامات موعد مقرر دارند، در حالی که برخی دیگر ممکن است انعطاف‌­پذیرتر باشند. تهیه چارچوب­های برنامه‌ریزی که این موضوع را مشخص می‌کنند، ضروری است. بررسی تاریخ ها و دوره های کلیدی بسیار مهم است، زیرا این عوامل در صورت عدم مدیریت، مهلت­های تحویل استراتژی کلی را تحت تأثیر قرار می­دهند. این تاریخ­ها و دوره های کلیدی ممکن است شامل موارد زیر باشند:

– تاریخ اتمام پذیرش مطالبات و درخواست های از سوی مقامات دولتی
– زمانی­که پارلمان (مجلس) در حین برگزاری جلسات یا درحالت تنفس (استراحت) است.
– هنگامیکه یک شخصیت مهم، مانند وزیر یا معاونین دولت، ممکن است از منطقه‌ای بازدید کند.
– تاریخ یک جلسه مهم.
– هنگامیکه یک انتخابات، برنامه ریزی شده یا محتمل است.
– تعطیلات مدرسه، دانشگاه یا تعطیلات رسمی.
– رویدادهای عمومی سالانه که ممکن است فرصت یا مانع ایجاد کند.
– مهلت انتشار رسانه.
– سایر رویدادهای تبلیغاتی مانند جشنواره­ ها، همایش­ ها یا سخنرانی­ ها.
– تاریخ­های داخلی مانند جلسات، جشنها و مناسبت‌ها

این ورودی­ ها بخشی از اطلاعات شناخته شده هستند و از آنجا که همه اطلاعات مربوطه باید از ابتدا مورد بررسی قرارگیرند، این تحقیق مقدماتی باید جامع باشد. این تاریخ­ ها و جداول زمانی شناخته شده ساختاری را برای برنامه‌ریزی شما برای ناشناخته­ ها فراهم می­آورد. با ترسیم تاریخ ها و دوره های حساس و رویدادهای انعطاف­ پذیر در یک تقویم، هم­ پوشانی ­ها، توالی ها و فرصت­ها مشخص می­شوند. با استفاده از تکنیک شمارش معکوس، برنامه‌ریزی برای رویدادهای پیشنهادی میسر می­شود و می‌­توان ترتیب و زمان­بندی اقدامات مقدماتی را تعریف کرد. با به دست آوردن اطلاعات زمانی جدید، می‌توان تاریخ‌ها و دوره‌های کلیدی را به تقویم اضافه کرد تا از روند اجرای استراتژی مطلع شد.

بهترین زمان را انتخاب کنید

یکی از مزیت‌­های برنامه‌ریزی استراتژیک انعطاف­‌پذیر، توانایی انتخاب “بهترین زمان” برای انجام یک اقدام کلیدی است. استفاده از تقویم شما را قادر می‌­سازد، آن لحظه را ارزشمند بدانید. باوجود این رویکرد برنامه‌ریزی­ شده، ضروری است که کنش در یک لحظه مناسب انجام شود و مناسب بودن هر لحظه بسته به بسیاری از عوامل بیرونی ممکن است تغییر کند. عواملی که ممکن است در زمان­بندی رویداد خود در نظر بگیرید، عبارتند از:

– زمان­های کلیدی که حامیان شما قادر به شرکت در آن خواهند بود ( آخرهفته، تعطیلات مدرسه یا دانشگاه، یا بهترین زمان برای فعالیت‌های دیجیتال).
– زمان­های کلیدی که مخالفان شما آسیب­ پذیرخواهند بود (قبل از انتخابات، مجامع عمومی سالانه شرکت، یا زمانی­که با مسائل دیگر پریشان شده­اند و کمتر قادر به پاسخگویی مؤثر هستند).
– زمان­های کلیدی که امکان دسترسی و فعال کردن مردم وجود دارد. فعالیت­های خود را با آن­ها هماهنگ کنید یا به طور خاص از سایر رویدادهای بزرگ عمومی مانند جشنواره‌­ها، نشست­‌ها، رویدادهای ورزشی، تعطیلات مذهبی و غیره استفاده
– هماهنگی فعالیت‌های خود برای بهره­‌بردن از موضوعات دیگر که در حال حاضر باعث جلب توجه عمومی شده است.
– تأخیر استراتژیک در انتشار اخبار، هنگامی‌ که یک رویداد مهم احتمالاً برگزارش شما تأثیر می­‌گذارد. یک روز کم ­خبر را انتخاب کنید.( مثلا در روزی که افکار عمومی تحت تاثیر انتشار خبر سقوط یک هواپیمای مسافربری است، گزارش منتشر شده در سایت یا کانال مجازی شما در ارتباط با دلایل اعتراضات صنفی معلمان، کمتر دیده خواهد شد. در چنین شرایطی بهتر است، گزارشهای تحلیلی را در زمانی که افکار عمومی آماده خواندن یا شنیدن آن است، منتشر کنید.)

کارزار یا کمپین خود را به صورت مرحله‌ای برنامه ریزی کنید

برنامه ریزی، تهیه و اجرای بسیاری از کارزار­ها به زمانی طولانی نیاز دارد. در چنین شرایطی بهتر است که در مورد مراحل استراتژیک برگزاری کارزارها، فکر و صحبت کنید. این رویکرد شفافیت و یک مفهوم یکپارچه منسجم را برای اقدامات متنوع در طول زمان فراهم می­‌کند و ممکن است فشار تلاش برای انجام کارهای بیش از حد را به یکباره کاهش دهد. همچنین به سایر ذینفعان مانند مخالفان هوشمند شما نشان می­‌دهد که استراتژی شما از دوام و ماندگاری بالایی برخوردار است. چنین رویکردی می‌گوید: «می­‌دانیم به زمان نیاز خواهد داشت و عجله‌­ای نداریم.» این مراحل ممکن است با یک جدول زمانی دقیق کارزار مطابقت نداشته باشد، همچنین ممکن است جنبه­‌های گسسته پیکار و کارزار اجتماعی را در برنامه خود ادغام کنید. به عنوان مثال، ممکن است در نظر بگیرید که افزایش آگاهی عمومی یا ایجاد حضور دیجیتال قوی، اولین بخش یک کارزار است که در سراسر آن ادامه خواهد داشت اما در یک نقطه خاص (یک نقطه از زمانی بعد از دست­یابی به یک نتیجه) کارزار شما به مرحله­‌ای فعال­تر، مبارزاتی‌تر یا علنی‌­تر وارد می‌شود. مراحل بعدی ممکن است مستلزم دادخواهی استراتژیک، تظاهرات عمومی مهم، رویدادهای فعال دیجیتال، لابی کردن نزد مقامات دولتی یا شرکت در انتخابات باشد. ایده این است که پیکار و کارزار در حال انجام، نیروی فزاینده را بدست می‌­آورد، دامنه فعالیت­های خود را گسترده‌تر می‌­سازد و همانطور که بالغ می­‌شود، درتعامل با صاحبان قدرت جسورانه‌­تر عمل می­کند. مزایای شناسایی مراحل در جریان برگزاری کارزار این است که چنین برنامه‌های مرحله‌بندی شده‌ای؛

– به شما این امکان را می‌دهد تا یک کارزار طولانی را از مراحل ابتدایی تا مراحل بلوغ برنامه‌ریزی کنید.
– به شما اجازه می­دهد براساس دستیابی به نتایج پیش بینی شده قبلی، جنبه­‌های مختلف یک کارزار را برای شروع در مقاطع از پیش تعیین شده برنامه‌ریزی کنید.
– امکان پیشبرد بازه­‌های زمانی موازی برای بخش‌­های مختلف یک کارزار را فراهم می کند – برای مثال، استراتژی آگاهی رسانی به جامعه، استراتژی رسانه، استراتژی دادخواهی، استراتژی دیجیتال و استراتژی‌های کسب منابع مالی.
– با ارزیابی دستاوردهای خود در مراحل مختلف کارزار، وسیله‌ای برای سنجش موفقیت خود در هنگام پیشرفت فراهم آورید.
– می‌تواند اوقات مفیدی (بین مراحل) فراهم آورد تا بر پیشرفت کلی کارزار تأمل کنید.
– می‌تواند برای مقابله با درک عدم موفقیت در گروه هنگام بروز، استفاده شود.
– فرصت ­­مفیدی برای تجلیل فراهم می‌­آورد. تجلیل از دستیابی به نتایج مرحله‌ای می‌تواند روش مهمی برای حفظ روحیه در کارزارهایی باشد که به مدت طولانی تا رسیدن به نتیجه ادامه می‌یابند.

تصمیم‌گیری استراتژیک

تصمیم‌گیری استراتژیک در کارزارهای صنفی یا مدنی، تقریبا ًهمیشه محصول بحث های گروهی و تصمیم‌گیری جمعی است. درطول راه و در طی این بحث‌ها، طیف وسیعی از ابزارهای مفهومی ممکن است مورد استفاده قرارگیرند که شامل موارد زیر است:

– بارش افکار: در فرآیندبارش افکار، ازهمه دعوت می­‌شود تمام ایده هایی که ممکن است سهمی در ارتقا بینش یا هدف گروه ایجاد کند را پیشنهاد دهند؛ مهم نیست این ایده­‌ها چقدر عجیب باشند. بدون مخالفت و برخورد، تمامی این ایده­‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند و گروه بندی و اولویت‌بندی می شوند.
– ترسیم نقشه توزیع قدرت: این نقشه بازیکنان اصلی، روابط و پیوندهای مهم آنها را شناسایی می‌کند. پس از اتمام اینکار، هدف بعدی، تمرکز بر نقاط ضعف برای شکستن این پیوندها است.
– ترسیم تقویم کارزار و یا “نقشه راه”: شناسایی وضعیت فعلی و مقصد نهایی مورد نظر (به طورمفهومی). طراحی مرحله به مرحله در طول مسیر، هم به سمت جلو و آینده و هم در جهت گذشته برای شناسایی زمان و توالی کنش‌­ها و اقدامات موضوع بسیار بااهمیتی است.
– تجزیه و تحلیل سوآت (SWOT): توانایی ها، کاستی ها، فرصت ها و تهدیدها. سوآت یک روش رایج برای انجام تحلیل استراتژیک است و بسیاری از کارشناسان، سوآت را ابزار بسیار مفیدی برای شناسایی ظرفیت‌های یک کنش جمعی می‌دانند.

چارچوب یک برنامه استراتژیک

هیچ قانون سفت و سختی برا­ی رسمی کردن استراتژی به صورت کتبی وجود ندارد. در بیشتر مواقع، نوشتن استراتژی یک تمرین ارزش­مند است و غالبا ًدست­یابی به توافق گروهی برای تایید استراتژی یک کارزار، ضروری است. علی­رغم اینکه مسائل امنیتی ممکن است مورد توجه گروه­‌هایی قرار بگیرد که ترسی واقعی از افشاکردن اطلاعات نزد مخالفان یا پلیس دارند، استراتژی کتبی می­تواند یک نکته اساسی در پویایی کارزارها باشد، به ویژه برای توجیه و تشویق افراد تازه وارد. محوری­ترین آن­ها، نقشه استراتژی یک­پارچه است. مثال زیر، نمونه­ای از نقشه استراتژیک برای یک پیکار و کارزار اجتماعی مخالف تأسیس پالایشگاه سرب را نشان می­دهد. به شیوه درج هدف کلی و هدف کوتاه ­مدت در بالای قسمت­های فعال­تر نقشه، مانند استراتژی­‌های مؤلفه و تاکتیک، توجه کنید. این سلسله مراتب، بسیار مهم است زیرا به همه­‌ی شرکت­‌کنندگان کمک می­کند در هر مرحله درک کنند که تصویر بزرگ (اهداف بلندمدت و کوتاه­مدت) چیست و فعالیت­های فعلی (تاکتیک­ها) چگونه در آن تصویر جای می­گیرند.

ارزیابی اثربخشی استراتژی

چندین سطح برای ارزیابی اثر بخشی وجود دارد:

– عملیاتی: بررسی کارآمدی استراتژی از طریق پرسیدن سوالاتی از قبیل:

• • آیا اجرای استراتژی با چشم انداز، اهداف و… سازگار است؟
  • آیا اقدامات مورد توافق، به طورمناسب اجرا می­شوند؟
  • آیا اعضای کارزار و متحدان، نسبت به اجرای استراتژی، احساس مثبتی دارند؟

– نتیجه ­محور: بررسی میزان دست­یابی استراتژی به اهداف مورد توافق یا نتایج مطلوب با طرح سؤالاتی از قبیل:

• • آیا به اهداف فرعی، دست یافته­‌ایم؟
  • آیا به اهداف خود نزدیک­تر می‌­شویم؟

– اساسی: بررسی تمرکز استراتژیک با پرسیدن سوالاتی از قبیل:

• • آیا چشم­‌انداز هم­چنان مناسب است؟ آیا اهداف بلند و یا کوتاه­‌ مدت، نیاز به بروزرسانی دارند؟

بررسی­‌های دوره‌­ای به احیای کارزارها و فراهم آوردن فرصت­‌هایی برای ایده‌های جدید کمک می­کند. درمواردی، این بررسی­‌ها ممکن است بخشی از فرآیند انحلال یک کارزار باشند که سودمندی آن روبه پایان است و یا به اهداف خود رسیده است.

در نهایت نباید از یاد برد که برنامه­‌ریزی دقیق استراتژی و تنظیم برنامه‌های مرحله­ بندی شده برای کنش‌های صنفی یا مدنی، می­تواند تاثیربسزایی در موفقیت آن­ها داشته باشد. تدوین استراتژی اثربخش به کنشگران در هر سطحی، این امکان را می‌دهد که با اطمینان بیشتری در مسیر مطالبه‌گری باقی بمانند و گروه‌های بیشتری از میان ذی‌نفعان و ذی‌نفوذان را با خود همراه کنند.