آشنایی با ظرفیت‌های بدیل در تشکل‌یابی کارگران: بخش پایانی، تشکل‌ها و سازمانیابی با ماهیت مجازی

تارنمای داوطلب؛ افزایش موج مطالبه‌گری کارگران در سالهای اخیر، ضرورت شکستن سد تشکل‌یابی و سازماندهی مستقل را توجیه‌پذیر کرده است. اما ایجاد چنین سازوکاری با توجه به محدودیت‌های ایجاد شده از سوی حاکمیت برای فعالیت آزادانه انجمن‌ها و تشکل‌ها، همچنان برای فعالان کارگری و صنفی در ایران چالش برانگیز بوده و در دو دهه گذشته، هرگونه تلاشی برای ازسرگیری فعالیت و یا راه‌اندازی سندیکاها و تشکل‌هایی که ماهیتی مستقل از سازوکار تبیین شده توسط حاکمیت داشتند، به بن‌بست خورده است. سلسله گزارش‌های تهیه شده توسط «داوطلب» پیرامون وضعیت برخی از این تشکل‌ها نشان داد که سالهاست از بسیاری از آنها، تنها نامی باقی مانده است. در این میان اما برخی گروهها نیز در چند ساله اخیر و در پی گسترش اعتراضات میدانی گروههای مختلف مزدبگیران از ظرفیت ارتباطی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی استفاده کرده و در فضای مجازی اعلام موجودیت کرده‌اند.

«داوطلب» در بخش پایانی سلسله گزارش‌هایی پیرامون آشنایی با ظرفیت‌های بدیل در تشکل‌یابی کارگران؛ تلاش کرده تا به تبیین سازوکار فعالیت این گروه‌ها، دلایل تشکیل آنها و ظرفیت‌های ایجاد شده توسط این گروهها برای سازماندهی مطالبات کارگران بپردازد.

از بازنشستگان تا پرستاران و معلمان

جستجو در میان صفحات، گروهها و کانال‌هایی که در فضای رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی(تلگرام، واتساپ و اینستاگرام) تشکیل شده، نشان می‌دهد؛ بازنشستگان، کارگران موقت و پیمانی(نفت) ، پرستاران، معلمان و کارگران برخی از صنایع مادر(فولاد) از جمله گروههایی هستند که گاه با عناوینی چون «شورا» و «کمیته» فعالیت‌های مجازی را در رسانه‌های اجتماعی دنبال می‌کنند.

مهمترین ویژگی‌های این گروهها را می‎‌توان در چند محور خلاصه کرد:

– عمر فعالیت مجازی بسیاری از این گروهها به کمتر از ۵ تا ۶ سال می‌رسد .
اغلب این گروهها _حداقل به صورت علنی_ فاقد سازوکار مشخص تشکیلاتی از قبیل اساسنامه(شامل هیات مدیره، سازوکار عضوگیری، منابع مالی و غیره) برای فعالیت به عنوان یک اتحادیه، انجمن کارگری و یا حتی انجمن مجازی کارگری هستند.
– اهداف و ماموریت مشخصی و قابل استنادی توسط این گروهها پیگیری نمی‌شود و عمدتا مجموعه‌ای از مطالبات صنفی، سیاسی و اقتصادی مدنظر گردانندگان و اعضاست.
– ترکیبی از فعالان صنفی، مدنی، سیاسی و شهروندان عادی؛ اعضای این گروهها را تشکیل می‌دهند.
علاوه بر اطلاع‌رسانی در خصوص امور صنفی و ارائه پیشنهاداتی در ارتباط با چگونگی پیگیری مطالبات؛ موضع‌گیری در ارتباط با وقایع و رویدادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بخشی از رویه معمول حاکم بر فعالیت این گروههاست.
– در اغلب موارد اطلاعات قابل استنادی از اعضاء و گردانندگان این گروهها در دسترس نیست و عمدتا به صورت غیررسمی و مخفی به فعالیت خود ادامه می‌دهند.

گردآوری اطلاعات دریافتی از روند فعالیت این گروهها نشان می‌دهد که هدف از تشکیل آنها؛ زمینه‌سازی برای ایجاد و راه‌اندازی تشکل‌های مستقل کارگری در مقابل تشکل‌های شبه‌حاکمیتی و تلاش برای افزایش سطح تعامل و همکاری میان اعضای هر صنف جامعه کارگری و سایر گروههای اجتماعی‌ست.

با این حال به نظر می‌رسد علی‌رغم وجود ظرفیت‌های قابل شناسایی برای شکل‌گیری و فعالیت اثربخش انجمن‌ها و اتحادیه های مجازی؛ همچنان بسیاری از فعالان کارگری با چگونگی تشکیل این انجمن‌ها و این شیوه کار تشکیلاتی بیگانه‌اند یا به دلیل فشارها و محدودیت‌های حاکمیتی، در خصوص ایجاد سازوکارهای اجرایی منفعلانه عمل می‌کنند. داوطلب تلاش می‌کند در ادامه، مخاطبان را با برخی از این گروهها و شیوه فعالیت آنها آشنا کند:

گروه اتحاد بازنشستگان

این گروه که در پی گسترده شدن اعتراضات بازنشستگان در سالهای اخیر تشکیل شده، پس از آنکه فعالیتش در دوره‌ای متوقف شد؛ در بهار ۱۳۹۸ مجددا فعالیت خود را از سرگرفت. از اعضا، گردانندگان اصلی یا سازوکار تشکیلاتی آن به صورت رسمی اطلاعی در دست نیست اما گفته می‌شود برخی فعالان صنفی و کارگری بازنشسته که در تجمعات بازنشستگان حضور فعالی داشته‌اند، از جمله گردانندگان آن هستند. انتشار اخبار، آگاهی بخشی در خصوص برخی موارد حقوقی، صدور بیانیه یا همراهی با قطعنامه‌ها و بیانیه‌های منتشر شده توسط سایر تشکل‌های مستقل کارگری و حمایت از اعتراضات میدانی بازنشستگان از جمله فعالیت‌های این گروه مجازی است. در بیانیه تشکیل این گروه مجازی آمده است: «گروه اتحاد بازنشستگان» برپایه ساختار شورایی و دموکراتیک اهداف خود را با تعیین وظایف هرکدام از اعضا به پیش می برند.»

اهدافی که این گروه در زمینه صنفی دنبال می‌کند، عبارتند از؛

۱- اجرای قانون مدیریت خدمات کشوری مصوب سال ۱۳۸۶ و برون رفت از خط فقر با تاکید بر افزایش سالانه حقوق ها متناسب با نرخ تورم واقعی.

۲- درمان رایگان و بیمه کارآمد به جای بیمه تکمیلی برای شاغلان و بازنشستگان.

۳- شفاف سازی وضعیت صندوق های بازنشستگی و برگرداندن سرمایه های اختلاس شده به صندوق ها. همچنین نظارت نمایندگان واقعی و منتخب بازنشستگان بر صندوق ها ضرورت دارد.

۴- پرداخت کلیه بدهی های دولت به صندوق تامین اجتماعی و سایر صندوق های بازنشستگان

۵- حق ایجاد و به رسمیت شناخته شدن هر گونه تشکل مستقل، تجمع، تحصن و اعتصاب و آزادی بیان فارغ از شرایط امنیتی و آزادی کلیه فعالان دربند از جمله مطالبات این گروه است.

۲۲۰۰ نفر در تلگرام این گروه مجازی را دنبال می‌کنند.

گروه‌های مجازی مرتبط با پرستاران

پرستاران از جمله گروههایی هستند که به خصوص در یک دهه اخیر بارها نسبت به تضییع حقوق خود و ساختار پزشک‌سالار حاکم بر بدنه وزارت بهداشت اعتراضات صنفی و میدانی را سازماندهی کرده‌اند. با این حال حجم زیادی از فعالیت صنفی برخی از نمایندگان جامعه پرستاری در فضای مجازی می‌گذرد. چندین گروه در این سالها در زمینه پیگیری مطالبات پرستاران تشکیل شده‌اند که از جمله آنها گروه اتحاد سراسری پرستاران است که بیش از 7هزار نفر عضو دارد.

اطلاع رسانی در مورد بخشنامه ها و آیین نامه ها، مطالبات قانونی و ارائه ی مستندات قانونی مربوطه و راههای پیگیری آنها و ایجادهمصدایی و یکصدایی در پرستاران برای پیگیری مطالبات بخشی از رویه تعیین شده برای فعالیت گروهها چند هزارنفری پرستاری است که عمدتا در تلگرام و واتساپ تشکیل شده‌اند.

جستجوها نشان می‌دهد که تقریبا بیشتر فعالیت این گروهها که توسط برخی از اعضای نظام پرستاری و تشکل‌های صنفی پرستاری اداره می‌شوند؛ در چارچوب فعالیت صنفی، بیان مشکلات و دغدغه‌های پرستاران اعم از استخدامی، پیمانی و یا شرکتی و به طور کلی تبادل نظر پیرامون چگونگی پیگیری مطالبات صنفی دنبال می‌شود.

فعالیت کنشگران پرستاری در این گروهها در حالی ادامه دارد، که با وجود گذشت چند سال از فعالیت این گروهها؛ همچنان تشکل یا انجمن مجازی که بتواند عملکردی اثربخش در ارتباط با پیگیری مطالبات صنفی پرستاران داشته باشد؛ از میان دهها گروه تشکیل شده اعلام موجودیت نکرده است و تعامل و تبادل اطلاعات و بحث و گفتگو میان بدنه صنفی پرستاران کماکان محور فعالیت‌های این گروهها را تشکیل می‌دهد.

کمیته عمل سازمانده کارگری

در میان انواع گروهها و کانال‌هایی که با هدف پیگیری و اطلاع‌رسانی در خصوص مشکلات کارگری در فضای مجازی تشکیل شده‌اند، برخی از گروهها نیز وجود دارند که تحلیل و سازماندهی جریان‌های کارگری را در زمره اهداف خود معرفی کرده‌اند. از جمله این گروهها، «کمیته کمک به راه‌اندازی تشکل‌های مستقل کارگری» است که کانال مجازی آن در تلگرام حدود ۱۱۰۰ دنبال‌کننده دارد. ضمن اینکه عمده دیدگاههای این کمیته در سایت ksazmandeh.com در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.

فعالیت این کمیته چنانکه اشاره شد، منحصر به فعالیت خبری و اطلاع‌رسانی نیست. گردانندگان آن در توضیح زمینه فعالیت خود نوشته‌اند: هدف کمیته؛ تحلیل و طرح مطالبات درحوزه جنبش کارگری و سایر جنبشهای‌ اجتماعی، کمک به سازماندهی و دخالتگریست. فعالیت این کمیته که به معضل سازمان‌یابی می‌پردازد، از سال ۱۳۹۶ آغاز شده و به نظر می‌رسد توسط فرد یا افرادی از میان فعالان چپ اداره می‌شود که مبارزه صنفی و سیاسی را در راستای یکدیگر می‌بینند و رویکردی رادیکال به فعالیت‌های کارگری دارد.

کمیته عمل سازمانده کارگری در توضیح فعالیت خود نوشته است: «برخلاف عموم تشکل‌های علنی داخل کشور که در سطح رفرم درجا می‌زنند، کمیته عمل کارگری افق‌اش محدود به رفرم نیست، هرچند رفرم‌های ناشی از فشار از پایین در جنبش کارگری را کاملاً به رسمیت می‌شناسد و از آن حمایت هم می‌کند، اما در جهتِ جا انداختن آن دسته از شعارها و مطالباتی در اعتراضات کارگری فعالیت می‌کند که بتواند گام به گام جنبش کارگری را به مبارزه علیه طبقه حاکمه و کلیت نظام سرمایه‌داری هدایت کند.»

مخاطب کمیته عمل سازمانده کارگری که خود را «کمیته‌ای پیشتاز» می‌داند، “نه تمامی کارگران، بلکه پیشروترین‌هایی هستند که در ردیف اول اعتصابات و اعتراضات درگیرند و به خاطر قرار داشتن در چنین موقعیتی از آگاهی سیاسی‌طبقاتی بالاتری نسبت به دیگر همکاران‌شان یا عموم کارگران برخوردارند! با این چشم‌انداز است که کمیته در عمل تلاش خواهد کرد تا رهبران عملی اعتصابات و اعتراضات جنبش کارگری را بیابد، با آن‌ها نشست و برخاست ‌کند، شانه به شانه‌شان درگیر اقدامات عملی باشد و نشان دهد که در مبارزۀ مشترک تا کجا پیش می‌رود”

پخش اعلامیه، تولید و توزیع نشریه کارگری ، بحث پیرامون تجارب و دستاوردها از جمله اقداماتی است که کمیته در راستای فعالیتش در نظر گرفته است.

سبکِ کارِ کمیته، مخفی است و در توضیح این شیوه فعالیت نوشته « برای جلوگیری از شناسایی سریع، سوخت شدن و زندانی‌شدن بهترین‌ نیروهای جنبش، ضروری است که کمیته‌های پیشتاز حد قابل ملاحظه‌ای از مخفی‌کاری را در شرایط استبدادی رعایت کنند.»

در عین حال «کمیته عمل سازمانده کارگری» ساخت هسته‌های دو یا چند نفره در محیط‌های کار، کارخانه‌ها، محلات، دانشگاه و غیره را بخش دیگری از سبک کار خود می‌داند و تاکید کرده که از ابزارهایی( همچون بولتن) برای ایجاد و گسترش و مرتبط کردن این هسته‌ها استفاده می‌کند.

شورای سازماندهی اعتراضات کارگران پیمانی نفت

همزمان با گسترده شدن اعتراضات صنفی کارگران پیمانی یا پروژه‌ای مناطق نفت، گاز و پتروشیمی در سه ساله اخیر؛ برخی گروهها و کانال‌های مجازی با دو هدف سازماندهی و اطلاع‌رسانی اعلام موجودیت کردند. شورای سازماندهی اعتراضات کارگران پیمانی نفت از جمله این گروهها بود که با انتشار بیانیه‌های مختلفی نسبت به روند پیگیری مطالبات صنفی این کارگران و چگونگی تداوم مسیر مطالبه‌گری اعلام موضع کرد.

شورای سازماندهی اعتراضات کارگران پیمانی نفت که اکنون ۸۰۰ عضو در کانال تلگرامی دارد؛ خود را چنین معرفی کرده است:”نماد و نماینده اتحاد و همبستگی همه بخشهای کارگران در صنعت نفت”.

این شورا در تیرماه ۱۴۰۰، فعالیت مجازی خود را در تلگرام با اعلام اعتصاب سراسری کارگران پیمانی نفت در پالایشگاهها، پتروشیمی ها و نیروگاهها آغاز کرد. در جریان این اعتصابات، صدها کارگر پروژه ای در اعتراض به عدم افزایش دستمزدها، عدم برخورداری از امکان مرخصی ۱۰ روزه به ازای ۲۰ روز کار، قراردادهای موقت و فعالیت استثمارگرایانه شرکتها پیمانکاری دست به اعتصاب زدند. شورا از همین زمان موجودیت مجازی خود را اعلام کرد. با این حال هنوز هم مشخص نیست اعضای اصلی و گردانندگان این کانال مجازی چه کسانی هستند و تنها برخی شنیده‌های غیررسمی حکایت از آن دارد که اعضای شورای سازماندهی را گروهی از فعالان کارگری شاغل یا بازنشسته این مراکز تشکیل می‌دهند.

پوشش کامل این اعتراضات و اعتصابات، صدور ۱۲ بیانیه در راستای اعتصابات و اعتراضات کارگران در این مناطق، مصاحبه و تهیه گزارش از وضعیت کارگران شاغل در این مناطق، تهیه خبر و گزارش از تعداد مراکز پیمانکاری اعتصاب کننده و دستاوردهای اعتصاب، صدور یک بیانیه در ارتباط با تعیین حداقل دستمزد ۱۴۰۱ از جمله فعالیت‌های مجازی شورا بود. همچنین شورای سازماندهی یکی از ده تشکلی بود که قطعنامه مشترک تشکل‌های کارگری را در آستانه روز جهانی کارگر در سال ۱۴۰۱ صادر کردند. این شورا حامی تشکیل مجامع عمومی کارگری و تشکلهای مستقل است و از تلاش برای تشکیل شورای اسلامی کار و همچنین تشکیل انجمن صنفی کارگران ارکان ثالث نفت در منطقه پارس جنوبی انتقاد کرده است.

صدای مستقل کارگران گروه ملی فولاد

فقدان تشکلی برای سازماندهی اعتراضات کارگران در صنایع مادر، همواره یکی از مشکلات جدی کارگران این صنایع برای پیگیری مطالبات صنفی خود است. کارگران گروه ملی فولاد در خوزستان، که در طول سالهای اخیر بارها نسبت به پیگیری مطالبات صنفی خود اعتراضات میدانی برگزار کرده‌اند، از جمله گروههایی هستند که در فضای مجازی گروههایی را تشکیل داده‌اند.

صدای مستقل کارگران گروه ملی فولاد کانال تلگرامی است با بیش از ۳۰۰ عضو که در سال ۲۰۲۱ تاسیس شده و مطالبه آن تشکلیابی مستقل کارگران شاغل در گروه ملی فولاد است. از گردانندگان این گروه و اعضای اصلی آن اطلاعاتی در دست نیست اما شنیده‌ها حکایت از آن دارد که فرد یا افرادی از میان کارگران شاغل و قدیمی فولاد این کانال را اداره می‌کنند.

شعار گروه این است: ما در قالب مجمع عمومی و با اراده جمعی خود تصمیم میگیریم و شورای اسلامی و یا هر شکل دیگری از نماینده تراشی هایی از این دست را هرگز نمی‌پذیریم. مواضع این گروه به دو بخش تقسیم می‌شود: پیگیری مطالبات صنفی کارگران فولاد(از قبیل قرارداد و بیمه ) و افشای سوء مدیریت‌ها در این کارخانه .

در بیانیه تشکیل این گروه آمده است:” این کانال با هدف ایجاد امکانی برای رساندن اخبار و مسائل کارگران گروه ملی صنعتی فولاد اهواز به همدیگر، به دیگران و به هرکسی که دغدغه مسائل کارگران را دارد ایجاد شده است.

صدای مستقل کارگران گروه ملی فولاد؛ ایجاد یک رسانه و تریبون مستقل و آزاد را نیاز جامعه کارگری می‌داند و معتقد است « هیچ رسانه حرفه ای در داخل و خارج کشور حاضر نیست از عمق جامعه بگوید و کارگران فقط به خودشان متکی هستند.»

گروههای مجازی معلمان

گسترده شدن اعتراضات صنفی معلمان در سالها و ماههای اخیر، منجر به تشکیل گروهها، کانال‌ها و صفحات مجازی بسیاری در تلگرام، واتساپ و اینستاگرام شد که از تعداد دقیق آنها اطلاعی در دست نیست. اما محتوای اغلب آنها را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد؛

– گروههای بحث و تبادل نظر برای پیگیری مطالبات صنفی
– کمپین‌های مجازی برای آزادی معلمان زندانی و توقف پرونده‌سازی قضایی علیه معلمان
– کانال‌های خبررسانی و آگاهی بخشی در خصوص مطالبات صنفی و آموزشی
– گروههای حامی فعالان و تشکل‌های صنفی

تعداد اعضای اغلب این گروهها و کانال‌های مجازی به بیش از چند هزار نفر می‌رسد و به نظر می‌رسد تعامل و ارتباط بیشتر میان بدنه و آگاهی‌بخشی برای چگونگی پیگیری مطالبات صنفی، هدف اصلی از تشکیل این گروهها باشد. طیف‌های مختلفی از میان بدنه معلمان به عضویت این گروههای مجازی درمی‌آیند. با این حال، بیش از نیمی آنها را حامیان و اعضای تشکل‌های صنفی مرتبط یا علاقه‌مند به خط‌مشی شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی فرهنگیان تشکیل می‌دهند. وجه تمایز میان گروههای تشکیل شده توسط معلمان یا حامیان آنها با سایر گروههای صنفی و کارگری تشکیل شده در شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی، تاثیرگذاری آنها در روند سازماندهی بدنه صنفی معلمان است که متاثر از سازوکار تشکیلاتی پشتیبان این گروهها یعنی کانون‌ها و انجمن‌های صنفی معلمان است.

جمع‌بندی

فعالیت گروههای صنفی و کارگری در شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی در حال رشد و گسترش است. امروزه حتی در نقاطی از جهان که فعالیت انجمنی و سندیکایی آزادانه دنبال می‌شود؛ استفاده از ظرفیت شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی به گزینه‌ای در دسترس و سودمند برای افزایش تعامل میان بدنه و سازماندهی مطالبات کارگران تبدیل شده‌ است. در واقع تشکیل انجمن‌های مجازی و ایجاد سازوکارهای پشتیبانی کننده برای اثربخش بودن فعالیت این انجمن‌ها از جمله اقدامات فعالان کارگری برای تداوم مسیر است. نمونه‌های زیادی در این باره وجود دارد. از جنبش معلمان در آمریکا تا کارگران استارباکس و والمارت که تلاش کردند با استفاده از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی، مطالبات خود را سازماندهی کمک کنند؛ همه وهمه نشان می‌دهد که می‌توان با هوشمندی از ظرفیت این شبکه‌ها برای پیشبرد مطالبات صنفی و افزایش همگرایی میان بدنه استفاده کرد. این در حالیست که گروههای مجازی تشکیل شده توسط فعالان صنفی و کارگری در ایران، همچنان در نوعی سردرگمی در الویت‌‌بندی خواسته‌ها( صنفی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و غیره) به سر می‌برند و در عین حال ساختار تشکیلاتی مشخصی نیز بسیاری از آنان را پشتیبانی نمی‌کند.

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد برای استفاده حداکثری از ظرفیت فضای مجازی و جلب اعتماد و همراهی هرچه بیشتر بدنه باید موارد زیر را در نظر گرفت:

–  دلایل تشکیل گروه، اهداف و ماموریت‌ها را به روشنی مشخص کرد
– از روند فعالیت‌ها و اقدامات اعضای گروه، گزارش دوره‌ای و مبسوط ارائه کرد
– از ظرفیت گروهها و شبکه‌های رسمی مانند سازمان‌ها، تشکل‌ها یا کانون‌های صنفی برای تداوم و اثربخشی فعالیت‌ها استفاده کرد

مطالب مرتبط با این گزارش:

آشنایی با ظرفیت‌های بدیل در تشکل‌یابی کارگران:

بخش ششم: سندیکای کارگران نیشکر هفت تپه
بخش پنجم: شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی فرهنگیان ایران
بخش چهارم: کانون مدافعان حقوق کارگر
بخش سوم- سندیکای فلزکار مکانیک
بخش دوم؛ سندیکای کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه
بخش اول؛ اتحادیه آزاد کارگران ایران